ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙA

27, 28 /5/ 2011, ΕΜΠ, ΚΤΗΡΙΟ ΑΒΕΡΩΦ

ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ: ΕΜΠ, ΑΠΘ, ΠΘ, Π. ΠΑΤΡΩΝ. Π. ΚΡΗΤΗΣ, Π. ΚΥΠΡΟΥ

Αποτύπωση και τεκμηρίωση παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος

Θα ήθελα να κάνω μία διόρθωση και διευκρίνιση στον τίτλο της εισήγησής μου Το περιβάλλον είναι ανθρωπογενές και όχι ανθρωπολογικό (μου θύμισε αυτό που λένε οι παρουσιαστές των αθλητικών «τους ήρθε μία ψυχολογία»..)

Το μάθημα αυτό ξεκίνησε ως μία προσπάθεια εισαγωγής των τριτοετών και τεταρτοετών φοιτητών στην Κοινωνική Ανθρωπολογία και Εθνολογία ως εργαλεία στοχασμού. Ανθρωπολογία και παραδοσιακή αρχιτεκτονική ήταν ο τίτλος του μαθήματος για τα τρία πρώτα χρόνια. Αν η δημιουργία του χώρου είναι αντικείμενο της αρχιτεκτονικής και το αντικείμενο της Ανθρωπολογίας είναι η καταγραφή και η ερμηνεία των κοινωνικών φαινομένων και του πολιτισμού τότε οι δύο αυτές επιστήμες μπορούν να έχουν έναν κοινό στόχο: την αντιμετώπιση του κτισμένου χώρου ως ολιστικού κοινωνικού παράγοντα (fait social total) που αφ’ ενός αφορά όλο το ανθρώπινο είδος, αφ ετέρου φέρει τα χαρακτηριστικά της ομάδας και του πολιτισμού από τον οποίον προέρχεται.

Η ανθρωπολογία παραδοσιακά αφορούσε τη μελέτη μικρών κοινωνικών ομάδων, εξωτικών φυλών, των δομών και του πολιτισμού. Γενικά καταπιάνεται με τον Άλλον. Μας προσφέρει τρόπους για την εκ των έξω θεώρηση κοινωνικών φαινομένων και κοινωνικών γεγονότων. Κατ αναλογία, στη μελέτη της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, η ανθρωπολογία μας διδάσκει μεθόδους ανάλυσης της ως να ήταν ξένη ή εξωτική.

Χρησιμότατη οπτική, καθώς αυτό που είθισται να ονομάζουμε Παραδοσιακή αρχιτεκτονική, ή Παραδοσιακοί οικισμοί είναι μία παγιωμένη ή παγωμένη εικόνα του οικισμένου χώρου ενός προηγούμενου σταδίου της κοινωνίας μας, συνήθως της προβιομηχανικής εποχής. Η κοινωνίες αλλάζουν με ένα ρυθμό ενώ ο χώρος, αν και είναι πεδίο έκφρασης των κοινωνικών αλλαγών όπου εγγράφονται οι εξελίξεις, διατηρεί ένα δικό του ρυθμό ,μία αδράνεια. Μεταφέρει για καιρό μηνύματα και αξίες κάποιας παρελθούσης κοινωνικής οργάνωσης, κώδικες κάποιας ανύπαρκτης πλέον κοσμοθεωρίας, ιεραρχίας και ηθών.

Στη χώρα μας όπως όλοι εδώ γνωρίζουμε, οι παραδοσιακοί οικισμοί σε μεγάλο ποσοστό διέσωσαν την εικόνα που παρουσίαζαν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, κυρίως λόγω εγκατάλειψης. (αγροτική έξοδος, αστυφιλία κλπ) και όχι λόγω προστασίας. Συνεπώς το προηγούμενο ιστορικό στάδιο ενός οικισμού που αντιστοιχεί σε μια προηγούμενη μορφή κοινωνικο-οικονομικής οργάνωσης, είναι στα μάτια μας εξωτικό, όπως εάν ανήκε σε έναν άλλο – ξένο γεωγραφικό χώρο.

Η ανθρωπολογία θα μας δώσει τα κλειδιά για την κατανόηση τόσο της οργάνωσης του οικισμού και του τρόπου παραγωγής του, όσο και για διάφορες οικοδομικές τεχνικές και υλικά. Οι συνήθειες, το lifestyle, αλλά και η μαγική σκέψη, τα σύμβολα, οι τελετουργίες, οι φόβοι και η κοσμοθεωρία είναι πολλές φορές οι αιτίες πίσω από απλά υλικά ερωτήματα της οικοδομικής της κατοικίας, της χάραξης των μονοπατιών ή της χωροθέτησης των δημόσιων χώρων.

Καθώς ο κτισμένος χώρος είναι ο κατ εξοχήν φορέας της ιδεολογίας, της αισθητικής και της ηθικής της κοινωνίας, διατηρώντας μία διαντιδραστική σχέση μαζί της διότι με τη σειρά του αναπαράγει πρότυπα και ιεραρχίες, είναι ένα πολύτιμο αρχείο πληροφοριών για την κοινωνική και οικονομική ιστορία.

Ο ανθρωπογενής χώρος είναι αυτός στον οποίο ο άνθρωπος έχει επέμβει είτε με κατασκευή, είτε με εγκαθίδρυση συμβόλων και τελετουργιών, είναι ο χώρος που ανήκει στον Πολιτισμό. Διαχωρίζει τον κόσμο από το χάος και την αταξία, τον άνθρωπο από τα ζώα, το ιερό από το βέβηλο, την ασφάλεια της κατοικία από την ανασφάλεια και τους κινδύνους της φύσης. Η εθνολογική – ανθρωπολογική θεώρηση, μελετά και ερμηνεύει τη χρήση του ζωτικού χώρου της κοινωνικής ομάδας τόσο με τις παραγωγικές διαδικασίες, όσο και με την προβολή στο έδαφος όλων των άυλων παραγόντων που κρατούν μια ομάδα συνεκτική και λειτουργική. Τα ιερά σύμβολα, ο προσανατολισμός, η τοπική ιστορία, η συλλογική μνήμη κάποιων αρνητικών γεγονότων –φυσικών καταστροφών, ασθενειών, εν γένει κινδύνων- καταγράφονται με διάφορους τρόπους στη χρήση του χώρου και δημιουργούν με τη σειρά τους χωρικές συμπεριφορές και αντιδράσεις.

Το μάθημα λοιπόν της ανθρωπολογίας σε μια αρχιτεκτονική σχολή, πιστεύω ότι προσφέρει ακριβώς τους τρόπους να αναγνωρίσει ο φοιτητής τα εγγενή λειτουργικά στοιχεία σε μια τοπική αρχιτεκτονική, να τα αξιολογήσει και να τα εξελίξει αν χρειαστεί.

Αυτή η μικρή εισαγωγή μου ήταν απαραίτητη για να σας εξηγήσω τι ακριβώς κάναμε το 2008, 9 και 10 διότι εφέτος δοκιμάσαμε μία παραλλαγή που βγήκε πολύ ενδιαφέρουσα,

Το πρώτο ζητούμενο ήταν να ασχοληθούμε με την θεωρία : τι είναι Κ.Α. τι Εθ. λίγα ιστορικά της επιστήμης

σχετικά με το περιεχόμενο των σχολών, οι ορισμοί, τα κυριότερα ευρήματα

γνωριμία με τους διάφορους κλάδους και ιδιαίτερα με τον Amos Rapoport , με τη χαρακτηριστική του θεωρία για τους παραδοσιακούς οικισμούς,

Ειδική μνεία γίνεται στον Έγκελς, Μόργκαν και Δαρβίνο, στον Φρόυντ και την ψυχαναλυτική θεωρία

στο Λεβι Στρως και τους Μπορορο\στο Μπουρντιέ και το σπίτι Καμπύλ

Τα κεφάλαια που θίγονται:

η κατοικία σε σχέση με το σύστημα συγγένειας, το σύστημα μεταβίβασης των αγαθών και της αναγνώρισης της καταγωγής, οι οικισμος ως δομή και μορφή κλπ

Ειδικά κεφάλαια

το γενεαλογικό δένδρο και ο τρόπος αξιόπιστης καταγραφής των μελών και η χρήση του στην ανάλυση του χώρου

Η συνέντευξη : τεχνικές, κατασκευή ερωτηματολογίου, παρατήρηση πληροφορητή

Η άσκηση του εξαμήνου ήταν να περιγραφή ένα χωρικό φαινόμενο με ανθρωπολογική ερμηνεία.

η πλατεία

η γαμήλια τελετουργία

συγγένεια και κατοικία

τα χάνια των ιωαννίνων

η ύδρα

οι επιτάφιοι στη Σύρο

Μετά από τη διαπίστωση ότι στη σχολή μας λείπει το μάθημα της αποτύπωσης, στο φετεινό εξάμηνο αποφάσισα να κάνω ως άσκηση εξαμήνου αποτύπωση, παλι σε συνδυασμό με την ανθρωπολογική θεωρία. Έτσι επελέγησαν 5 κτίρια τα οποια οι φοιτητές θα αποτυπώσουν και θα μελετήσουν.

Επίσης εκπονείται και ένας αντιληπτικός χάρτης.

Τέλος και σημαντικότερα δίνονται οι προεκτάσεις για την αστική Ανθρωπολογία (Urban Anthropology) που πιστεύω ότι είναι η σημερινή εφαρμογή του στοχασμού αυτού. Οι φυλές της πόλης, οι μικρές κοινωνικές ομάδες που συγκροτούν τον αστικό πληθυσμό και αντιστοιχούν σε ένα απολύτως διαστρωματωμένο και ιεραρχημένο (με την ευρύτερη έννοια) αστικό περιβάλλον, είναι η νέα πρόταση της Ανθρωπολογίας του Χώρου. Αν μάλιστα συσχετίσουμε την οπτική αυτή με το γεγονός ότι παραδοσιακά αρχιτεκτονήματα είναι πλέον οι πρώτες πολυκατοικίες και οι αστικές γειτονιές που μετρούν ήδη 100 χρόνια, άρα εμπίπτουν στην προστασία του Αρχαιολογικού Νόμου, τότε οι μέθοδοι μελέτης και έρευνας της Ανθρωπολογίας και Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής μπαίνουν σε μία καινούργια εποχή με νέο λεξιλόγιο και στόχους.

Κορνηλία Ζαρκιά